راز گزینش امامان(ع)

۹) سرّ گزینش امامان(ع)

سرّ گزینش امامان (ع) به مقام امامت و ولایت چیست؟ آیا عقل بشر قادر است که به آن پی ببرد؟
پاسخ:
این سؤال تنها به انتخاب ائمّه (ع) اختصاص ندارد بلکه این پرسش در مورد برگزیده شدن تمام انبیا و حتّی ملائکه‌ای چون جبرئیل، امین وحی و در مورد برتری بعضی از پیامبران بر بعض دیگر و بعضی اقوام و افراد و به اقوام و افراد دیگر، و همین‌طور برتری نوع انسان بر بسیاری از انواع مخلوقات دیگر هم قابل طرح است.
حقیقت این است که گزینش یکی از کارهای خداست که آیات متعدّد بر آن دلالت دارد، و ازجمله آنهاست:
۱. ﴿إِنَّ اللهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرَاهِیمَ وآلَ عِمْرَانَ عَلَی الْعَ‍الَمِینَ﴾؛[١]
«خداوند، آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برتری داد».
۲. ﴿قُلِ الْحَمْدُلِلّهِ وَسَلامٌ عَلَی عِبَادِهِ الَّذِینَ اصْطَفَی﴾؛[٢]
«بگو! حمد مخصوص خدا است و سلام بر بندگانی که آنان را برگزیده است».
۳. ﴿یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللهَ اصْطَفَاکِ وَطَهَّرَکِ وَ اصْطَفَاکِ عَلَی نِسَاءِ الْعَالَمِینَ﴾؛[٣]
«ای مریم! خدا تو را برگزیده و پاک ساخته و بر تمام زنان جهان، برتری داده است».
۴. ﴿إِنَّ اللهَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ﴾؛[٤]
«خدا او را بر شما برگزیده است».
۵. ﴿إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ عَلَی النَّاسِ بِرِسَالاتِی﴾؛[٥]
«(ای موسی) من تو را با رسالت‌های خویش و با سخن گفتنم (با تو) بر مردم برتری دادم».
۶. ﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنَا مِنْ عِبَادِنَا﴾؛[٦]
«سپس این کتاب – آسمانی – را به گروهی از بندگان برگزیده خود به میراث دادیم».
که حتّی منصور خلیفه عباسی هم می‌گفت: امام جعفر صادق (ع) از مصادیق:
﴿الَّذِینَ اصْطَفَیْنَا مِنْ عِبَادِنَا﴾؛[٧]
«گروهی از بندگان برگزیده».
هستند.[٨]
۷. ﴿وَلَقَدِ اصْصَفَیْنَاهُ فِی الدُّنْیَا﴾؛[٩]
«و ما او را در این جهان برگزیدیم».
۸. ﴿اَللهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلاً وَمِنَ النَّاسِ﴾؛[١٠]
«خداوند از فرشتگان رسولانی برمی‌گزیند و همچنین از مردم».
۹. ﴿وَإِنَّهُمْ عِنَدَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیَارِ﴾؛[١١]
«و آنها نزد ما از برگزیدگان و نیکانند».
۱۰. ﴿وَمِمَّنْ هَدَیْنَا وَاجْتَبَیْنَا﴾؛[١٢]
«و از کسانی که هدایت کردیم و برگزیدیم».
۱۱. ﴿وَاجْتَبَیْنَاهُم وَهَدَیْنَاهُمْ﴾؛[١٣]
«افرادی را برتری دادیم – و برگزیدیم و به راه راست هدایت نمودیم».
۱۲. ﴿وَلَکِنَّ اللهَ یَجْتَبِی مِنْ رُسُلِهِ مَنْ یَشَاءُ﴾؛[١٤]
«ولی خداوند از میان رسولان خود هرکس را بخواهد برمی‌گزیند – و قسمتی از اسرار نهان را که برای مقام رهبری او لازم است، در اختیار او می‌گذارد».
۱۳. ﴿اَللهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشَاءُ﴾؛[١٥]
«خداوند هرکس را که بخواهد برمی‌گزیند».
۱۴. ﴿وَکَذَلِکَ یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ﴾؛[١٦]
«و این‌گونه پروردگارت تو را برمی‌گزیند».
و آیات بسیار دیگر، که همه به این دلالت دارند که گزینش از کارهای حکیمانه و بلکه از سنّت‌های الهیّه است.
از جناب زید شهید فرزند امام زین‌العابدین (ع) رساله‌ای به نام الصفوه باقی مانده است که در همان قرن اوّل هجری مسئله گزینش اهل‌بیت عترت را بررسی کرده است.
در عالم تکوین هم اعطاء مناصب مطرح است و لزوم آن کاملاً قابل درک برای عقل است. همان‌طور که نمی‌شود انواع منحصر در نوع انسان باشد، یا همه‌ی اعضا نمی‌شود چشم یا سر یا مغز باشند، و یا همه میوه‌ها و درختان و گیاهان و نباتات باساق و بی‌ساق – نجم و شجر – نمی‌شود که توت یا کدو باشد، و یا همه‌ی درخت نمی‌شود شاخ و برگ یا ریشه باشد؛ همه افراد هم نمی‌شود در خصلت‌ها و صفات و شکل و شمایل فرد کامل باشند، یعنی همه محمد (ص) یا علی (ع) یا ابراهیم خلیل (ع) و موسی کلیم (ع) باشند.
مسئله امامت و مأمومیت و مبعوث و مبعوث‌ٌالیه هم به این ترتیب است، که یا به‌واسطه تقدیرات الهی و اساب تکوینی است و یا به تعیین و تشریع و انتخاب مستقیم الهی انجام می‌گیرد، در هر حال همه از آیاتی است که پر از اسرار و حکمت‌هایی است که تنها خدا خود به آنها عالم است.
در این مسائل کسی یا چیزی حقّ ندارد که بگوید، چرا من کس دیگر یا چیز دیگری نشدم؟ یا مثلاً چرا همه‌ی ملائکه جبرئیل امین، و همه انسان‌ها محمد مصطفی (ص) نشدند؟ و یا چرا همه‌ی کوه‌ها و سنگ‌های عالم طلا نشدند؟ چون اگر چنان چیزی اتّفاق می‌افتاد کمال عالم دچار نقص می‌شد و نظم و هماهنگی موجود در بین اجزای آن از بین می‌رفت.
این در حالی است که قرآن کریم خود از نظم و هماهنگی دلیل موجود در بین اجزای عالم این‌گونه سخن می‌گوید:
﴿وَالشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتقَرٍّ لَهَا ذَلِکَ تَقْدیرُ الْعَزِیزِ العَلِیمِ * وَالْقَمَرَ قَدَّرْنَاهُ مَنَازِلَ حَتَّی عَادَ کَالعُرْجُونِ الْقَدِیمِ * لاَ الشَّمْسُ یَنْبَغِی لَهَا أَنْ تُدْرِکَ الْقَمَرَ وَلَا اللَّیْلُ سَابِقُ النَّهَارِ وَکُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونً﴾؛[١٧]
«و خورشید – نیز برای آنها آیتی است – که پیوسته به‌سوی قرارگاهش در حرکت است، این تقدیر خداوند قادر و دانا است و برای ماه منزل‌گاه‌هایی قرار دادیم – و هنگامی که این منازل را طی کرد – سرانجام به‌صورت «شاخه‌ی کهنه‌ی قوسی شکل و زرد رنگ خرما» در می‌آید نه خورشید را سزا است که به ماه رسد، و نه شب بر روز پیشی می‌گیرد، و هر کدام در مسیر خود شناورند».
همه چیز جهان در جای خویش است / نکو گر بنگری نه کم نه بیش است
همه تقدیر حقّ عدل است و حکمت / نیابد فهم ما اسرار خلقت
در عین حال عالم انسان عالم اختیار و انتخاب است، اسرار این مسائل یعنی تقدیرها و گزینش‌ها تا حدّ زیادی پیچیده است که می‌توان گفت اگر بشر میلیون‌ها سال دیگر هم کاوش و تحقیق کند باز هم اسرار ناشناخته بسیاری در پیش روی خواهد داشت.
خلاصه مباحث گذشته آنکه، عالم خلقت، عالم اسباب و مسبّبات است و در عین حال عالم انسان، عالم اختیار و تکلیف است.
قضاوقدر حکیمانه الهی بر همه امور حاکم است. پی‌بردن به علل انتخاب امام و پیغمبر و جهات تکوینی و اختیاری آن و مسائل دیگری این قبیل نیاز به احاطه‌ی علمی بر تمام اسرار افعال الله و کائنات دارد که به دقایق آن تنها کسانی پی می‌برند که مورد عنایت خاصّ خدا واقع شوند – که همه انبیا و ائمّه (ع) چنین هستند.
گرچه به همه افراد بشر از طرق مختلف پیشنهاد شده است که به تسخیر ماه و افتاب و… بپردازند، چون خداوند آنها را مسخّر انسان ساخته است، آنها می‌توانند تلاش کنند که به راز امور پی ببرند و از فواید آنها بهره‌مند شوند، ولی اگر به علّت یا علل پدیده‌ای نتوانستند پی ببرند باید آن را تقدیر الهی بدانند و از برکات وجودی آن استفاده کنند.
بنابراین ما موظفیم از تعالیم و راهنمایی‌های پیغمبران و امامان بهره بگیریم و نعمت وجود و هدایت آنها را از اعظم نعمت‌های الهی بدانیم و آنها را الگوی خود قرار دهیم و اگر فلسفه گزینش آن حجّت‌های به‌حقّ الهی را با عقل ناقص خود نتوانستیم درک کنیم، نباید به انکار و یا مخالفت آنها بپردازیم، در غیر این صورت ازجمله کسانی محسوب خواهیم شد که در زمان خود پیغمبر (ص) جاهلانه یا مغرضانه الهی‌بودن گزینش عترت را منکر شدند و قرآن کریم هم در ضمن آیه‌ای از آنها چنین یاد می‌کند:
﴿أَمْ یَحْسَدُونَ النَّاسَ عَلَی مَا آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنَا آلَ إِبْرَاهِیمَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَآتَیْنَاهُمْ مُلْکاً عَظِیماً﴾؛[١٨]
«یا اینکه نسبت به مردم – پیامبر و خاندانش – بر آنچه خدا از فضلش به آنان بخشیده، حسد می‌ورزند، ما به آل ابراهیم، کتاب و حکمت دادیم و حکومت عظیمی در اختیار آنها گذاشتیم».
برحسب تفاسیر این آیه در شأن آنها نازل شده است. ما باید از طریق تفکر و تعمّق در اوضاع کائنات بفهمیم که هر چیز در جای خاصّ خود واقع شده است و علم و حکمت الهی در همه مخلوقات بزرگ و کوچک پروردگار عالم نمایان است؛ لذا همان‌طور که در آیه‌ای از قرآن کریم می‌خوانیم:
﴿اَللهُ اَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسَالَتَهُ﴾؛[١٩]
«خداوند آگاه‌تر است که رسالت خویش را کجا قرار دهد».
بنابراین انتخاب انبیا و اوصیای الهی ازجمله‌ی اموری است که همچون سایر کارهای خدای عالم از حکمت خاصّ خود برخوردارند، هر چند بشر با علم و عقل ناقص خود قادر نباشد که به اسرار و پیچیدگی‌های آن پی ببرد.  

خودآزمایی

١- سرّ گزینش امامان(ع) به مقام امامت و ولایت چیست؟
٢- اگر به علّت یا علل پدیده‌ای نتوانستیم پی ببریم، وظیفه چیست؟
٣- آیه ٥٤ سوره نساء در شأن چه کسانی نازل شده است؟  

پی‌نوشت‌ها

١. آل عمران، ۳۳.
٢. نمل، ۵۹.
٣. آل عمران، ۴۲.
٤. بقره، ۲۴۷.
٥. اعراف، ۱۴۴.
٦. فاطر، ۳۲.
٧. فاطر، ۳۲.
٨. یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۳۸۳.
٩. بقره، ۱۳۰.
١٠. حج، ۷۵.
١١. ص، ۴۷.
١٢. مریم، ۵۸.
١٣. انعام، ۸۷.
١٤. آل عمران، ۱۷۹.
١٥. شوری، ۱۳.
١٦. یوسف، ۶.
١٧. یس، ۳۸-۴۰.
١٨. نساء، ۵۴.
١٩. انعام، ۱۲۴.